Parafia Ewangelicko-Augsburska

Kościół Ewangelicko-Augsburski (Luterański) w Polsce jest spadkobiercą wielowiekowej tradycji. Już w kilka lat po wystąpieniu ks. dr Marcina Lutra w 1517 r. jego pisma i poglądy docierają do Polski. Znajdują życzliwy oddźwięk u wielu i mimo utrudnień, m.in. ze strony władzy kró­lew­skiej, stopniowo powstają parafie ewangelickie w Wielkopolsce, na Pomorzu, Mazurach i Śląsku.Na­bo­żeń­stwa odprawiane są w języku narodowym, powstaje także literatura religijna w języku polskim: tłumaczenia Pisma Świętego, kancjonały - śpiewniki, postylle - zbiory kazań, katechizmy. Reformacja luterańska powszechnie rozwija się wśród mieszczan i chłopów na tere­nach zachodnich i wśród polskiej ludności poza granicami Rzeczypospolitej. Na terenach pod władzą cara rosyjskiego i króla pruskiego powstają parafie luterańskie założone przez kolonistów szukających lepszych warunków życia swoich rodzin. Ich potomkowie szybko się polonizują i biorą aktywny udział w życiu politycznym i kulturalnym kraju.

XVI-XIX w.

Początki ruchu reformacyjnego w Toruniu datują się na rok 1520, gdy w chacie na Mokrem mieli się zbierać pierwsi polscy zwolennicy nauk Marcina Lutra. W tym samym roku król Zygmunt I Stary wydał w Toruniu dekret, zakazujący rozpowszechniania pism reformacyjnych. Oficjalnie miasto przyjęło Wyznanie Augsburskie na mocy przywileju króla Zygmunta Augusta i pierwsze publiczne nabożeństwo ewangelickie odbyło się 25 marca 1557 r. Obok dominującego nurtu niemieckiego, od początku po stronie protestantyzmu opowiedziała się również polska mniejszość, której służył zwłaszcza kościół św. Jerzego na Chełmińskim Przedmieściu, ale duszpasterstwo polskie rozwijało się także w parafiach na Starym i Nowym Mieście i w podmiejskich wsiach, aż do zajęcia Torunia przez Prusy w 1793 r. w wyniku II rozbioru Polski. Pośród polskich kaznodziejów, zarówno luteran, jak i ewangelików reformowanych i braci czeskich, zdarzały się nazwiska znane w całym kraju, jak Piotr Artomiusz - autor pierwszego polskiego kancjonału, Erazm Gliczner - pedagog, Efraim Oloff - autor historii polskiej hymnografii. Języka polskiego nauczano w słynnym Gimnazjum Akademickim, założonym w 1568 r. Z Torunia pochodził też Samuel Bogumił Linde, autor Słownika Języka Polskiego. Pod rządami pruskimi, wskutek nakładanych stopniowo urzędowych ograniczeń, ostatnie polskie nabożeństwo odprawiono w 1850 r. w kościele nowomiejskim, z którego korzystała wtedy także parafia św. Jerzego.